در فرهنگ ما «پیر شدن» دعای خیری است که همواره بدرقه راه کودکان می شود. پیری وسالخوردگی امری اجتناب ناپذیر و غیرقابل برگشت است. امروزه پیشرفت های پزشکی،اجتماعی،اقتصادی سبب افزایش امید به زندگی و کاهش مرگ و میر گردیده و در نتیجه روز به روز بر تعداد سالمندان جهان افزوده می شود. بر اساس تعریف سازمان جهانی بهداشت سالمند به گروه سنی 60 سال به بالا اطلاق می شود. در حال حاضر حدود 600میلیون نفر از جمعیت جهان را سالمندان تشکیل می‌دهند که این رقم تا سال 2025 به یک‌میلیارد و دویست‌هزار نفر می‌رسد. به این ترتیب سالمندان 21درصد از کل جمعیت جهان را تشکیل خواهند داد.
در کشور ما نیز بر طبق سرشماری سال 1385، تعداد سالمندان برابر با 5میلیون و 119هزار نفر یعنی 3/7درصد جمعیت کل کشور بوده است که تا سال 2050 میلادی تعداد آنها به بیش از 25میلیون نفر خواهد شد، یعنی یک‌چهارم جمعیت آن زمان ایران.
پیری اجتناب ناپذیر است اما بسیاری از مشکلات و بیماری های سالخوردگی با اصلاح شیوه زندگی قابل پیشگیری است. این بخشی است که باید به افراد جامعه و همچنین سالمندان آموزش داد اما بخشی از مشکلات سالمندی نیز از حیطه اختیار خود سالمند خارج است و به جامعه ای که سالمند در آن زندگی می کند برمی گردد. به عنوان مثال وجود متخصص طب سالمندی ، خدمات پاراکلینیک، وجود مرکزی که همه خدمات مورد نظر در آن، یکجا جمع باشد، وجود سیستم نگهداری از سالمند در منزل ، وجود مراکز بستری طولانی مدت ویژه سالمندان و در نهایت وجود بیمه های درمانی مکفی که درمان های تخصصی را هم در برگیرد اما سالمند بتواند از عهده مخارج آن برآید، برای زندگی مطلوب در دوران سالمندی لازم است.
بنابر این لازم است همه افراد با یادگیری شیوه زندگی سالم طوری زندگی کنند که در آینده سالمندانی سالم باشند ، زیرا تجربه های سالمندان روشنگر راه جوانان است
یکی از نکات اساسی در حفظ سلامت سالمندان توجه به تغذیه ایشان است ،بسیاری از سالمندان دچار سوء تغذیه هستند بدین ترتیب که یا مصرف بیش از حد مواد غذایی موجب بروز چاقی درآنها شده ویا بیماری های مزمن ناشی از آن مثل دیابت، فشار خون یا عوارض قلبی عروقی آنها رارنج می دهد ، که این امر مراقبت های خاص تغذیه ای را می طلبد و بعضی اوقات نیز در اثر کم خوراکی دچار سوء تغذیه شده اند که می تواند به دلیل عدم اشتها به غذا یا مسائل جانبی دیگر باشد که این نیز خطرات خاصی به همراه دارد و مراقبت های مربوط به خود را می طلبد.


مفاهیم اولیه در مورد سالمند
سالمند کیست؟
جهان در سایه پیشرفت‌های علمی بویژه پزشکی ، شاهد افزایش جمعیت سالمندان است. برآوردها حاکی از آن است که تا سال 2030 میلادی جمعیت سالمندان در دنیا از 9 درصد به 16 درصد و در ایران از 5?6 درصد به 17?5 درصد افزایش خواهد یافت. از طرف دیگر سالمندان شاهد تقلیل توانایی‌های بدنی (جسمی) و روانی خویش هستند و انواع بیماری‌ها و مشکلات روانی آنها را تهدید می‌کند. بیماری‌های جسمانی نظیر : ایست قلبی ، مشکلات تنفسی ، پوکی استخوان ، مشکلات گوارشی و انواع آسیب‌های مغزی و انواع اختلالات روانی نظیر اضطراب ، افسردگی ، سوء مصرف مواد ، بی‌خوابی و مشکلات جنسی ، برخی از مسائل سالمندی در روانشناسی گردیده است. برخی از پرسش‌های مطرح شده در این حوزه عبارتند از:

تغییرات بدنی
پوست : بافت پوست سالمندان تغییرات زیادی دارد، بدین معنی که پوست انعطاف پذیر و نرمی سابق را ندارد، چروکیده و بی‌رنگ است و موی بعضی قسمت‌ها (مانند سر) سفید شده و ریخته است.
قلب و گردش خون: این تغییرات بدین شکل است که خون به همه جای بدن نمی‌رسد و مویرگهای برخی اندام‌ها خون کمی دریافت می‌کنند. این بدلیل افت کارکرد قلب و عروق است که باعث افت فشار خون می‌شود.
عملکرد جنسی: در مسائل مربوط به عملکرد جنس اگر چه با یائسگی در زنان از حدود 50 سالگی به بعد روبرو هستیم ، اما فعالیت غدد جنسی در این دوران در مردان ادامه دارد. مردان قدرت باروری خود را حفظ می‌کنند، از طرف دیگر امکان افزایش میل جنسی در زنان به علت از بین رفتن ترس حاملگی وجود دارد.
دستگاه گوارش: اعضا گوارش سالمندان بعد از چندین دهه فعالیت دیگر قدرت لازم را برای هضم برخی غذاها (نظیر غذای پرچرب و سخت) را ندارد. احتمال سوء تغذیه در این دوران زیاد است. بنابراین تدوین یک برنامه غذایی که شامل همه موارد ضروری بدن باشد، ضروری است.
دستگاه عصبی: بعد از حدود 25 سالگی هر روز از تعداد سلولهای عصبی مغز مقداری کم می‌شود و با افزایش سن ، تعداد مرگ این سلولها بیشتر می‌شود. مغز یک سالمند در این مدت آنقدر سلول عصبی از دست داده که دیگر نمی‌تواند عملکردهای سابق خود را با همان سرعت و کیفیت داشته باشد. اما این بدان معنی نیست که همه سالمندان دچار اختلالات شدید در فعالیت ذهنی (نظیر اختلال آلزایمر) خواهند شد.

تغییرات اجتماعی
خانواده
تقریبا اکثر سالمندان فرزندانی در قید حیات دارند و تعداد زیادی از آنها با فرزندان خود زندگی می کنند یا زود به زود آنها را می بینند با این حال در روابط بین سالمندان و فرزندانشان مشکلات حادی نیز بوجود می‌آید، مسائلی از قبیل محل سکونت (زندگی مشترک ، خانه مستقل یا خانه سالمندان) استقلال یا عدم آن در زندگی شخصی بر روابط بین آنها تاثیرات عمیقی می‌گذارد. در عین حال این مسائل از اعتقادات مذهبی و اخلاقی و فرهنگ جامعه نیز متاثر می‌شود.

دوستان
گاهی بودن با دوستان برای سالمند مهمتر و لذت بخش‌تر از روابط با فرزندان است چرا که سالمندان با دوستان هم سن راحت‌تر از فرزندان خود هستند. و بنابراین قرار ملاقات‌های متعددی را ترتیب می‌دهند. سالمندان با هم درباره خاطرات گذشته و دور خود صحبت می‌کنند. این کار پیوندهای عمیقی را بین آنها بوجود می‌آورد.

تغییرات شغلی
امروزه در جوامع صنعتی و شهری سالمندانی مترادف با بازنشستگی است، در حالی که در روستاها و شهرهای کوچک آنها اکثرا تا آخرین روزهای زندگی فعالیت شغلی دارند. بین از دست دادن شغل (بازنشستگی) و احساس رضایت از خود (مفید بودن) رابطه متقابل وجود دارد و این یکی از پیامدهای منفی سالمندی است. با این حال اگر سالمند در گذشته از درآمد خوبی برخوردار بوده و در حال حاضر دارای سلامت جسمی باشد و برای دوران بازنشستگی برنامه ریزی کرده باشد، این اتفاق پیامدی منفی برایشان نخواهد بود.

قریب از حدود 40 سال قبل در کشورهای غربی توجه خاصی به طب سالمندان شده است. همان طور که توضیح دادیم پیری تمام موجودات و بویژه انسان را در معرض انواع بیماریهای جسمی و روانی قرار می دهد. ما در اینجا می خواهیم پیری و سالمندی را بشناسیم و پیامدهای جسمی و روانی آن را به ا ختصار بررسی کنیم و با استفاده از رهنمودهای طب سالمندی شادابی و آرامش بیشتری به والدین خود هدیه نماییم و فراموش نکنیم که روزی، دیر یا زود ما نیز به مرز سالمندی نزدیک می شویم؛ فرصت را از دست ندهیم که زمان به سرعت می گذرد!؟
پس از این مقدمه سؤالی مهم در طب سالمندان مطرح است. آیا می دانید چگونه پیر می شویم؟ چگونه سالمندی اتفاق می افتد؟ به راستی تعریف پیری چیست؟
اعتقاد بر این است که سیر پیری و سالمندی احتمالاً به وسیله مکانیسمهای خاص داخل سلولی تنظیم می شود و بنابراین دخالت عامل ژنتیک در روند پیری حائز اهمیت است اما آنچه اهمیت بیشتری دارد این است که عوامل محیطی نیز در کندی یا تسریع این روند دخالت چشمگیری دارند. اما به دلیل اینکه ساختمان ژنتیکی هر فرد تقریبا منحصر بفرد است و همچنین تجربیات و تأثیرپذیریهای محیطی هر فرد نیز مخصوص همان شخص است بنابراین تعیین و ارزیابی میزان اثر این همه محرک بر چرخه زندگی رو به زوال و در حال تغییر و تحول انسان امر بسیار مشکلی است و قابل محاسبه نیست. به همین دلیل پاسخ این سؤال که: آیا پیری قابل پیشگیری است، در شرایط عادی و طبیعی به وضوح روشن نیست بلکه مبهم است اما دانستن اینکه چگونه و چه میزان با استفاده از روشهای مناسب می توانیم از افت و زوال فعالیت فیزیولوژیک سلولهای بدن در سنین بالا پیشگیری نماییم از ا همیت ویژه ای برخوردار است.
در اینجا شاید این سؤال مطرح شود که آیا ظهور و بروز پیری در همه اعضاء بدن انسان به طور همزمان اتفاق می افتد؟ پژوهشگران دریافته اند که بعضی از اعضاء بدن مثل کلیه، ریه و سیستم ایمنی به تدریج و با افزایش سن دچار کاهش عملکرد فیزیولوژیک می شوند و در افراد مختلف به نسبتهای مختلفی این کاهش عملکرد اتفاق می افتد و در بعضی از اعضاء دیگر بدن مثل قلب و کبد و مغز استخوان سطح عملکرد فیزیولوژیک آنها در سنین بالا معادل سطح عملکرد این اعضا در سنین جوانی است. با این حال اکثر اعضاء بدن متناسب با افزایش سن با کاهش ظرفیت ذخیره روبه رو می شوند و در نتیجه افراد مسن در مواجهه با استرسهای مختلف قادر به حفظ تعادل بدن نیستند و بنابراین افراد پیر نسبت به افراد جوان استعداد بیشتری برای ابتلاء به بیماریها و عوارض آنها پیدا می کنند. همچنین در افراد پیر سیر بهبودی از یک بیماری یا صدمه فیزیکی جسمی آهسته و کندتر است. به همین دلیل افراد سالخورده بیشتر مستعد عفونتها هستند و مرگ ناشی از عفونت در آنها شایع تر است. کاهش فعالیت سیستم دفاعی و ایمنی بخصوص نقص ایمنی سلولی عامل آسیب پذیری افراد پیر نسبت به بیماریهای عفونی است. همچنین این نقص ایمنی باعث شیوع بیشتر سرطان در آنان است.
هنوز معلوم نشده که مکانیسم داخل سلولی که باعث پیری می شود چیست؟ ولی چندین نظریه در این مورد پیشنهاد شده است: یکی از این نظریه ها نظریه پیری برنامه ریزی شده یا Programmed aging می باشد. بر اساس این نظریه پیری به وسیله مکانیسمهای خاص ژنتیک برنامه ریزی شده است. در توضیح این نظریه آمده است که تغییر عمل سلولها در اثر افزایش سن به صورت کاهش فعالیت سیستم ایمنی و سیستم عصبی غددی «ایمونو کورو اندوکرینولوژیک» بروز پیدا می کند و این موضوع یک پروسه تدریجی است که در نهایت منجر به افزایش شیوع بیماریهای عفونی و سایر بیماریهای جسمی و روانی در این گروه سنی می شود.
نظریه دیگر می گوید: پیری ناشی از تجمع خطاهای ژنتیک اتفاقی Random genetic errorsمی باشد. بر اساس این نظریه در طول زمان و به مرور ساخت پروتئینها در داخل بدن مختل شده و فعالیت سلولی در یک مسیر ناصحیح قرار می گیرد. بر اساس نظریه بنیانهای آزاد Free radicalسلولها به طور عادی در اثر انجام فعالیتهای متابولیکی (سوخت و ساز) یک سری بنیانهای آزاد یا متابولیت ایجاد می کنند که به نوعی باید خنثی شود و یا دفع شوند بر اساس این نظریه یکی از مشخصات پیری کاهش قابلیت سلولی در خنثی کردن سریع این متابولیتها می باشد. بعضی از این متابولیتها نقش تخریبی در سیر طبیعی واکنشهای فیزیولوژیک بر سلولها ایفا می کنند که در نهایت باعث آسیب برگشت ناپذیر در اعمال حیاتی سلولها می گردند و بالاخره نظریه دیگری می گوید که کاهش پیش رونده قابلیت سلول در ترمیم DNA منجر به ایجاد اشتباه در ساخت RNA و پروتئینها می شود که این اختلال بر کار و اعمال حیاتی سلولها و ساخت پروتئینها اثر نامطلوب بر جای می گذارد.
از آنجا که سالمندی یک فرایند مداوم در طول زندگی انسان است این سوال مطرح می شود که چه زمانی یک فرد سالمند یا پیر تلقی می شود؟تفاوت های فردی در این زمینه وجود دارد، در واقع سن تقویمی(شاخص سالمندی زیست شناختی نیست)در حقیقت ممکن است شخصی به سن 95 سالگی برسد و کاملا سالم و فعال باشد در حالی که فرد دیگری با وجود 30 سال جوان تر بودن در سن 60 تا 65 سالگی زندگی طبیعی نداشته باشد. در اغلب جوامع شهری،افراد 60 ساله،بازنشسته می شوند به همین دلیل افراد 60 ساله و بالاتر به عنوان سالمندان یک کشور شناخته می شوند.
در بسیاری از برآوردهای آماری 65 سالگی به عنوان یک مرز مشخص کننده در نظر گرفته می شود.در کشور ما نیز سالمندی از سن 60 سالگی آغاز می شود
جمعیت سالمند را می توان به 3 گروه وسیع تقسیم نمود:
1-سالمندان جوان
معمولا در محدوده سنی 60 تا 75 سال قرار داشته و از نظر جسمی فعال و از نظر ذهنی هوشیار هستند.نیازهای بهداشتی آنان تفاوت چندانی با افراد میانسال (45 تا 60 ساله )ندارد.
2- سالمندان پیر
معمولا بالاتر از 75 تا 84 سال سن دارند.این افراد از نظر جسمی حساس بوده و انواع مختلفی از نواقص مانند بینایی،شنوایی و تحرک و انواع متنوعی از اختلالات روانی را دارند و اغلب آنان به مراقبت های ویژه نیازمندند.
3- کهنسالان
سنین 85 ساله و بالاتر را شامل می شود.

تغییرات روانی شخصیتی
سالمند یکپارچه : این سالمندان با ویژگی‌های انعطاف پذیری ، آرام بودن و پختگی در روابط مشخص می‌شوند. آنها سالمندانی فعال هستند که زندگی منسجمی دارند.
سالمند ضد ضربه: برای این سالمندان با تسلط بر موقعیت‌ها (کنترل رویدادها) و موفقیت زیاد ، اهمیت بسزایی دارد. این سالمندان مبارزه جو و جاه طلب هستند.
سالمند منفعل وابسته: فعالیت این سالمندان کمتر است و در مقابل رویدادها و اشخاص تسلیم می‌شوند. این سالمندان زمانی می‌توانند خوب کار کنند که به یکی از دو نفر تکیه داشته باشند.
سالمند متلاشی: این سالمندان از نظر عملکرد ذهنی و تفکر دچار ضعف و زوال هستند. فعالیت و رضایت آنها از سالمند بودن بشدت پایین است.
بهداشت فردی سالمندان
تعداد افراد بالای 60سال در هر کشوری که به سرعت در حال افزایش است، نسبت این بخش از جمعیت نسبت به کل جمعیت نیز بالا می رود. این پدیده به دو علت مهم به وجود می آید:
1- کاهش میزان مرگ ومیر و افزایش امید به زندگی
2- کاهش کلی در میزان تولد در برخی کشورها
در حالیکه مردم و دولتها در کشورهای پیشرفته برای رویاروئی با پیامدهای افزایش تعداد سالمندان کاملا آماده می باشند، اغلب کشورهای منطقه مدیترانه شرقی حتی نسبت به این پدیده و اثرات بهداشتی، اجتماعی و اقتصادی آن آگاه نیستند. بسیار بجا خواهد بود از هم اکنون برنامه ریزی کنیم تا سالمندان در آینده بتوانند در سنین آخر عمر از زندگی مولد و شادی آفرینی لذت ببرند و به عنوان بخش پیوسته ای از جامعه به حساب آیند.
نیازهای بهداشتی سالمندان با نیازهای افراد میانسال متفاوت است. وضعیت بدنی، کاری، روحی و روانی آنها نیز متفاوت است. الگوی بیماریها و مرگ و میر آنها نیز تفاوت دارد.
گذشت عمر یک فرایند زیستی است که نمی توان آنرا متوقف یا معکوس نمود. مراقبتهای مناسب می تواند به طول عمر سالم منتهی شود.
افراد 60 ساله و بالاتر به عنوان سالمند تلقی می شوند. جمعیت سالمندان را می توان به دو دسته عمده تقسیم کرد:
1- پیران جوان : (75-60ساله) این افراد معمولا از نظر جسمی و روانی فعال و هوشیارند و اگر به آنها فرصت داده شود می توانند از نظر اقتصادی مانند افراد میانسال مولد باشند. نیازهای بهداشتی آنها نیز باافراد میانسال زیاد متفاوت نیست.
2- پیران پیر: این افراد که معمولا بالای 75 سال هستند از نظر جسمی شکننده بوده و مبتلا به اختلالات بینائی، شنوائی، حرکتی و انواع اختلالات روانی می باشند. این گروه نیاز به مراقبتهای ویژه دارند.
با بالا رفتن سن تغییرات زیستی چندی دربدن انسان به وجود می آید که مرض نیستند اما فعالیت کامل را محدود میسازند. این تغییرات در افراد متفاوت است. یعنی هر فرد یک جور پیر می شود.